هنر و تمدن شرق ( ژاپن )

زبان

زبان مردم ژاپن «ژاپنی» است. و با زبان چینی کاملا متفاوت است.
زبان ژاپنی برخلاف بسیاری از زبان‌های زنده دنیا که از شاخه زبان‌های هند و اروپایی می‌باشند، جزو این گروه محسوب نمی‌شود.
این زبان اگرچه بسیاری لغات را از زبان چینی گرفته‌است،
ولی با این وجود با زبان چینی هم از یک ریشه نیست.
زبان ژاپنی، زبانی است مستقل و تنها زبان کره‌ای را می‌توان با آن از یک ریشه دانست.
زبان این کشور جزو یکی از مشکل ترین زبان‌های دنیا برای خارجیان به‌شمار می‌آید.

خاستگاه اسطوره‌ای ژاپنی‌ها

خاستگاه و منشاء مردمان ژاپن مبهم و نامشخص است،
اما غالباً آینوهای کنونی ساکن هوکائیدو را نیاکان مردمان کنونی ژاپن می‌دانند.
در اسطوره‌ها و افسانه‌ها، آینوها را غالباً بربرهایی می‌نامند
که توسط مهاجمانی که از بوملاد آسیا و از طریق شبه جزیره به ژاپن هجوم آوردند، به شمال رانده شدند.

در اواخر قرن گذشته، ژاپنی‌ها را یکی از قبایل گم شدهٔ بنی اسرائیل می‌دانستند.
برخی از هواخواهان جدی این نظریه، زاپنی‌ها را از اعقاب بنیامین و جزو قبیلهٔ او محسوب می‌کردند.[۶]

آفرینش در اساطیر ژاپن

در افسانه‌های کودکان، از قنات ماهی عظیمی یاد می‌شود که در ژرفای دریا در خواب بود.
وقتی قنات ماهی آغازین بیدار شد از حرکت او جزر و مدی عظیم پدید آمد
و سپس دریا طوفانی شد و بدین ترتیب جزایر ژاپن شکل گرفت.
اما اسطورهٔ آفرینش ژاپن از گزارش‌های کهن تری نیز متأثر است که ایزاناگی نومیکوتو و ایزانامی نومیکوتو به نوعی آغازگر آنند.[۷]

در آغاز آسمان و زمین توده‌ای درهم و بی شکل به مانند تخمی بی قواره بود.
بخش سبکتر، یعنی قسمت صافتر، بالا ماند و با گذشت زمان به آسمان تبدیل شد.
رفته رفته و با گذشت زمانی بیشتر، بخش سنگین تر، یعنی قسمت غلیظ تر و فشرده تر، پائین رفت و زمین را تشکیل داد.
در آغاز، همانند ماهی که در آب شناور است، قسمت‌هایی از زمین در فضا شناور بود.

سپس جسمی مجزا مانند جوانه نی، هنگامیکه تازه از خاک سر بیرون می‌زند،
همانند ابری که بر سر دریا شناور باشد، در فضای میان آسمان و زمین شناور گشت.
این جسم سپس به نخستین خدا تبدیل شد، آن گاه خدایان دیگری پدید آمدند
که جوانترین و خردترین آنها، ایزاناگی نومیکوتو و ایزانامی نومیکوتو نام داشتند. [۸]

بررسی مفهوم «کامی» در آیین شین تو در ژاپن

اگر استانبول را شهر مناره ها بدانیم،ژاپن را به حق باید سرزمین معابد و ایزدکده های شینتویی نامید.
آیین شینتو،نگرشی مادی گرایانه به جهان دارد که به نظر می رسداین نگرش در ادیان دیگر به ندرت دیده می شود.
این آیین به استدلال های عقلانی اهمیتی نمی دهد و تنها ادراک باطنی امور را به عنوان مشخصه اصلی خود می شناسد.
به همین علت پیروان شینتو معمولا پرسش های جهان شناختی را مطرح نمی کنند،بلکه در نظر آنان کافی است حقیقت کامی ادراک شود.

از اینرو، پرداختن به آیین شینتو از این رو در خور بررسی است که ذهن بشر امروز را با شیوه های گوناگون دین ورزی و مواجهه با خدایان در سرزمین های شرق دور آشنا می کند
و مجال خوبی را برای مطالعات تطبیقی فراهم می آورد.
در واقع آن چه جهان بینی ملل شرق را از پیروان ادیان ابراهیمی متمایز می کند،
همین روحیه تکثرگرا این جوامع است که بستر مناسبی را برای پرورش روحیه تسامح و تساهل فراهم نموده است.
نگارنده بر آن است در این مقاله به بررسی مفهوم کامی در آیین شینتویی بپردازد
و ضمن ذکر نمادهایی از کامی ،باورهای عامه پیرامون این مفهوم را نشان دهد.
از آن جا که مفهوم خدا نزد مردم این سرزمین پیوند تنگاتنگی با عناصر طبیعت دارد،
لذا پس از ذکر تاریخ اجمالی شین تو، از خلال بررسی مفهوم طبیعت در این آیین، به بازنگری اصطلاح کامی پرداخته می شود.

مفهوم شرمساری در آیین ژاپن

روث بندیکت، مردم شناس معروف آمریکایی،فرهنگ ژاپنی را«فرهنگ شرم»تعریف کرده
و گفته است که در دنیا دو فرهنگ وجود دارد:
یکی فرهنگ بر پایه شرم ودیگر فرهنگ بر اساس گناه.
به عقیده او مردم ژاپن به سنگینی و بار شرمساری بیش تر اهمیت می دهند تا به بار گناه.
این گفته ممکن است صحیح باشد ،زیرا که در سنّت ژاپنی نه یکتاپرستی وجود دارد و نه احساس اصلی گناه.
امّا به گمان نگارنده این فرهنگ را باید با تامّل بیش تری نگریست.
بندیکت می گوید در جایی که شرمساری نیروی اصلی الزام آور باشد،
لازم نیست که مردم از خطایی که در ملأ عام نباشد و دیده نشود،نگران باشند.
بدین سان مدعی است که در چنین فرهنگی هرکس می تواند به خود اجازه هر کاری را بدهد،
مگر آن که بر مردم دیده و آشکار شود.

ژاپنی ها عبارت «من در مقابل آسمان و زمین شرمسار نیستم»
یعنی که من در برابر چشمان خدا و خلق خدا،کارصحیح انجام داده ام را زیاد به کار می برند.
معیار شرمنده نبودن، فقط عکس العمل دیگران نیست،
بلکه مفهوم واقعی این عبارت آن است که «باید چنان رفتار کنید که در برابر آسمان وزمین شرمنده نباشید» و
«شما باید مطابق «گی»(عدالت)رفتارکنید.
اگر رفتار کسی مخالف با عدالت باشد،باید از خود شرمنده باشد.
مفهوم شرمساری فقط عکس العمل نسبت به انتقاد دیگران نیست.
مفهوم آن بسیار بالاتر و مهم تراز ملاحظه دیگران است. (نقل به مضمون تاکه شی،1374: 52)

علت دوگانگی در جهانبینی ژاپنی ها

در فرهنگ ژاپن، آرامش و آشفتگی، معنویت و کشتار اغلب دست به دست یکدیگر داده اند.
روث بندیکت کوتاه زمانی پس از پایان جنگ جهانی دوم این فرهنگ را تلفیقی از «گل داوودی و شمشیر» توصیف کرده بود.
چه بسا چنین توصیفی شامل حال یونان باستان، اروپای عصر گوتیک و رنسانس یا دوران پادشاهی فردریک کبیر هم بشود.

در ژاپن در کنار سامورایی با آن شمشیر مهلک و واکنش های سریع، شاعر، حامی مراسم چای و خط شناس نیز وجود داشتند.
این گونه دوگانگی را به ویژه در هنر بودیسم می بینیم که همراه با شینتو نقشی محوری در شکل بخشیدن به زیبایی شناسی ژاپنی ایفا می کردند.
هنر ژاپنی، همچون دین ژاپنی می تواند متضمن آرامش یا پندار آرامش باشد،
و در عین حال آشفتگی زندگی درونی و بیرونی را نیز بازتاب دهد.(ریو،1388: 25)

یک حقیقت شایان ذکر در مورد سرزمین ژاپن این است که کم پیش آمده در میان آن ها حس تقسیم نژادی تا تخاصم نژادی پدید آمده باشد
و این تا حدی برخاسته از سیمای جغرافیایی این کشور است، که دریاهای نا آرام پیرامونش را گرفته، و شکل دراز و باریکش را زنجیره کوه ها به درّه ها و دشت های بی شمار تقسیم کرده است.

وقایع نامه های کوجیکی(712م) و نیهون گی(720م) در فهم دین ژاپن و شکل گیری شینتو اهمیت بسیار دارند.
این آثار دو ایده مرسوم دینی را نشان می دهند؛
اوّل این که اصل ژاپن و مردم آن به خدا یا نیمه خدا برمی گردد
و دوّم این که تعدد کامی ها با این سرزمین و مردم آن رابطه نزدیکی دارد.

با توجه به چنین وضعیتی می توانیم دریابیم که چرا محققان شینتو مفتخرانه تاکید دارند که شینتو بیش از آن که ساخته مجموعه ای مشخص از اصول یک گرایش مذهبی حساب شده باشد،
بیان طبیعی زندگی ژاپنی است.(همان،39)

معنی لغوی شینتو:

آیین شینتو، آیین سنتی و بومی کشور ژاپن است. کلمه شینتو(۲) در اصل از دو کلمه چینی شِن» (shen) به معنی ارواح یا خدایان، و دائو (dao) به معنی راه تشکیل شده
و در مجموع به معنی راه ارواح یا راه خدایان است. وبدین سبب بدین نام تغییر یافته تا میان دو آیین تمایز قائل شوند.
آن را در قرن هشتم پس از معرفی بودا چنین نامیدند. ( هینلز،۱۳۸۶: ۴۲۸؛قرائی،۱۳۸۲: ۹۱)

نام این آیین به زبان ژاپنی،»کامی نومیتی» یعنی طریق خدایان بود(دورانت،۱۳۸۷:۸۹۶؛هینلز،۱۳۸۶: ۴۲۷)، بعدها چینی هااین آیین را به نام «شینتو» خواندند
که در زبان چینی به همان معنی «طریق خدایان» بود،
و این نام از طریق چینی ها وارد زبان اروپایی گردید.(دورانت،۱۳۸۷: ۸۹۶)
واژه شینتو، نخستین بار در کتاب نیهون گی یا نیهون شوکی به کار رفته که اشاره به مناسک خاص کامی دارد.(C.F.Aston, 1981: 463)

تاریخ شین تو:

شینتو به عنوان دسته ای از آیین های کشاورزی پیشا تاریخی،
به هیچ وجه شامل ادبیات فلسفی یا مباحث اخلاقی نمی شد.
شمن های ابتدایی یا همان میکو ها مراسم را اجرا می کردند؛
سرانجام شمن های طایفه یاماتو از سوی طایفه های دیگر این کار را انجام دادند
و سرکرده ی آنها وظایفی را بر عهده گرفت که به ریاست دولت شینتوانجامید.
در قرن هشتم نویسندگان یاماتو خاستگاه های خدایی خاندان امپراتوری را نوشتند و از اینرو ادعای مشروطیت برای فرمانروایی کردند
وشینتو صبغه سیاسی (۳) به خود گرفت. ( هینلز،۱۳۸۶: ۴۲۸)

آیین شین توی در کنار هندویی، یکی از دو سنّت دینی بدون بنیانگذار عالم است که در نتیجه، تاریخ پیدایش معینی ندارند
و بیش تر به مجموعه آداب ورسوم وسنن باستانی یک قوم و ملّت می ماند تا یک دین عرفی و آسمانی.
اکثر قریب به اتفاق ژاپنی هاخود را شین تویی می دانند تا مذهبی.
بدین معنا که از نظر آنان شینتویی بیش تر یک سنت آبا و اجدادی است
تا یک آیین زنده مبتنی برفقه و شریعت و تکالیف دینی.

در قرون و اعصار اخیر نیز مقامات و مسئولان ژاپنی از شینتو، به عنوان ابزار تقویت افکار و ارزش های ناسیونالیستی میلیتاریستی استفاده کرده اند.
بنای دین شین تویی چیزی جز مجموعه ای از اساطیر اولین نیست که به مرور زمان، جنبه قداست پیدا کرده
و بعدا در دو روایت تاریخی کوجیکی و نیهون گی جمع آوری شده است.(نقل به مضمون گواهی،۱۳۸۷: ۱۳-۱۴)

شینتو در طول قرن ها نماد هویت و بقای مردم ژاپن بوده و به آن ها توانایی می بخشد که با دامنه ی تاثیرات دینی یا فکری تماس بگیرند
و حتی جذبشان کنند، بی آن که هویتشان را از دست بدهند.(پاشایی،۱۳۸۱: ۲۱)

طبیعت:

«هرگونه پژوهشی در فرهنگ ژاپن، در فروکاهش فرجامین آن، باید به مطالعه ‏ی طبیعت ژاپن برگردد»واتسوجی تتسورو(واتسوجی:214؛نقل از پاشایی،1384: 64)

واژه ی ژاپنی شی ذن 1،که قاعدتا برابر نهادی است برای طبیعت، از نظر ریشه شناختی در برگیرنده دو حالت است:

1. نیرویی است که به گونه ای خود جوش خود به خود شکوفا می شود.
2. چیزی است که از آن نیرو نتیجه شود. معنی کان جی یا واژه انگاری چینی شی ذن این است:»از خود چنین است.» شی ذن بیش تر بیانگر وجهی از بودن است تا وجود یا طبیعت.(وُآن:1351،81)

ژاپنی ها مانند چینیان پیوسته دلبسته و ستایشگر طبیعت بوده اند،
لیکن برخورد ایشان با هنر بیش تر جنبه احساسی داشته است.
آنچه در هنر چین والامنش، ژرف، و خویشتن دار یا بگوییم ساده و بی تظاهر می نماید،
در هنر ژاپن خاصّیتی صوری سطحی، پر زینت، جلا می یابد.

باورهای  شینتو

باورهای آغازین شینتو از یک هیبت و حرمت دینی به جهان طبیعی‏ سرچشمه می‏گرفت.
طبیعت‏ تنها همان نمودهای طبیعی مثل درخت و گل نیست، بلکه خود حیات‏ است که تمدن و رفتار انسانی را نیز در برمی‏گیرد.
انسان امروز سرانجام میان خود و طبیعت هارمونی‏ و تعادل ایجاد می‏کند، بیان حقیقی هنر همین رسیدن به‏ هارمونی و تعادل است. (ر.ک.پاشایی،1383: 63-65)

حتی در گزارش های قدیمی می توانیم عشق خاص ژاپنی ها نسبت به طبیعت را احساسی دینی و در عین حال زیبایی شناختی تلقی کنیم.

دو عامل احتمالا بر نظر مردم نسبت به طبیعت اثر گذاشته است:

1.  برنج کاری در ژاپن که نسبتا سرزمین شمالی می باشد، از دیرباز متداول است،
2. آیین قدیمی طبیعت پرستی در میان ژاپنیان رسوخ کرده است و کمتر تحت تاثیر یکتاپرستی مسیحیان بوده اند.

یکتاپرستی، ادیان بومی را نفی می کند، امّا دین بودا که در قرن های پنجم و ششم به ژاپن وارد شد،
چنان موثر بود که فرقه ای از آن با یکی از مذاهب بومی و کوهستانی ژاپن آمیخته شده و فرقه مذهبی تازه ای را به نام شونگین دو (10) به وجود آورد.
علاوه بر آن، تا دوره تجدد ژاپن، در اواخر قرن نوزده، معبدهای بودایی و زیارتگاه های شین تو، تقریبا همه جا کنار هم بود.(تاکه شی،1374:46)

شینتو، امر مقدس را در طبیعت و جانورانی همچون گوزن، گیاهان، سنگ ها، آبشارها و مناظر و به ویژه کوه ها می یابد.
کامی، روح ملکوتی، در همه جا و از جمله در کوه مقّدس فوجی زندگی می کند.
این احترام ریشه در دوران پیش از تاریخ دارد و درهمین دوران است که نیاز به طبیعت برای ادامه حیات و کوشش برای رام کردن عالم طبیعت با همه بی نظمی هایش جلوه می نماید.

شین تو، آمیزه ای از واکنش ها و پاسخ های گوناگون ژاپنیان به محیط انسانی و طبیعی خودشان است
و به عبارتی راه زندگی پیچیده و پرپیچ و خمی است که اساس فکر و اخلاق مردمان ژاپن را تشکیل می دهد.(شمس،1381: 41)