مجسمه چیست ؟

مجسمه چیست ؟
یکی از ماندگارترین انواع هنرهای تجسمی، مجسمه است که نقش بسیار پر اهمیتی در تکامل و رشد فرهنگ جهانیان ایفا می کند.
به طوری که نه تنها نمی توان منکر نقش آن در هنر کلاسیک شد بلکه نمی شود آنرا در توسعه و پیشرفت هنر رنسانس ایتالیا نادیده گرفت.
همزمانی کاربرد آن در معماری نیز در رشد و پیدایش هنر مذهبی بسیار مورد توجه بوده است.

به طوریکه هنوز هم این نوع از هنر نقش بسیار مهمی در بیان و تجسم وقایع و افراد تاریخی دارد.
در طول تاریخ آن، می توان بسیاری از هنرمندان شهودی چون فیدیاس (phidias) ، میرون ( myron )
و دوناتلو (Donatello) میکل آنژ (Michelangelo) و برنینی (Bernini) و هنری مور (Henry Moore) و پیکاسو (Picasso) و کنستانتین برانکوشی (Constantin Brancusi) نام برد.

مجسمه سازی چیست ؟
مجسمه سازی یا پیکر تراشی یا تندیس گری که به انگلیسی Sculpture نامیده می شود،
یکی از رشته های هنرهای تجسمی می باشد.
هنر حالت دادن به متریال های مختلف برای بیان اندیشه ای را مجسمه سازی می گویند.

مجسمه سازی چیست ؟

عناصر طراحی مجسمه (Sculptural Design)

دو عنصر اساسی مجسمه را می توان در فضا و ماده (جرم) خلاصه کرد.
ماده یا جرم به توده مواد گفته می شود.
که مجسمه را شامل می شوند و هوای اطراف آن توده را فضا می نامند.
این فضای اطراف چه بسا توسط خود مجسمه شکل می گیرد تا تهی بودن را القا کند.
عنصر بسیار مهم دیگر مجسمه ها (سطح) است.

استفاده از سطح می تواند تاثیرات بصری متفاوتی از جمله محدب بودن، مقعر بودن، مسطح بودن، رنگی یا غیر رنگی بودن را ایجاد کند.
برای مثال، سطوح محدب (Convex Surfaces) القا کننده و رضایت، فشار درونی و لبریز بودن هستند این در حالیست که
سطوح مقعر (Concave) نشانه فشار بیرونی، غیر واقعی بودن و سقوط هستند.

پایه و اساس هنر مجسمه سازی

جهت و رویکرد
تناسب
تعادل
اتصال
مقیاس

1. کاربرد جهت در مجسمه سازی

برای ایجاد حس هماهنگی (و یا عدم هماهنگی) در یک مجسمه
و یا میان اجزاء آن
و یا در میان مجسمه و ببیننده
یا میان مجسمه و محیط اطرافش ، هنرمند مجسمه ساز براساس یک پلان فضایی کار خود را بنا می دهند .

که این پلان و یا طرح اصلی باعث ایجاد و تناسب خطی در اثر خواهد شد .
بنابراین برای مثال ، حالت ها و ژست های پیکره انسانی در مجسمه ها براساس 4 سطح اصلی محاسبه و ساخته می شوند :

محور حرکت آناتومی بدن
برمحور نشان دادن مجسمه ها از زاویه جلو (بیشتر در مجسمه های ایستاده دوره ارکانیک یونان به چشم می خورد)
نوعی حالت حرکتی (داینامیک) که در آن یکی از اعضای بدن پیچ خورده و یا دچار چرخش شده است (نمونه های آن در آثار میکل آنژ دیده می شوند)
نوعی دیگر از حالت بدن که در آن وزن بدن بر روی یک پا قرار می گیرد (متداول در مجسمه های فیگو راتیو دوره کلاسیک)

2. کاربرد تناسب در مجسمه سازی

اینکه هنرمندان مجسمه ساز چگونه تناسب را در آثار خود ایجاد می کنند کاملاً از هنرمندی به هنرمند دیگر تفاوت دارد .
برخی از هنرمندان به خصوص مجسمه سازان مصری تناسب را براساس مرتبه و رده بندی اجتماعی افراد در جامعه خود و گاهاً غیر طبیعی به وجود می آورند .
به این صورت که رب النوع ها در بزرگترین اندازه و فرعون ها در ابعاد کمی کوچکتر و شهروندان و عموم مردم در اندازه های کوچک درست می شوند .
دیگر مجسمه سازان رویکردی طبیعت گرایانه تر را برگزیدند در مقایسه می توان گفت
در بسیار از فرهنگهای قبیله ای، بنا به دلیل مذهبی و یا فرهنگی، ابعاد براساس اعضای مختلف بدن تفاوت می کند برای مثال سر انسان را در ابعادی بزرگتری می سازند.

به علاوه ، محل شست مجسمه (سطح یا قرارگیری مجسمه)نیز نیازمند تناسب خاص در فضا می باشد.
بعنوان مثال هنگامیکه، مجسمه ایستاده یک انسان که برفراز بنای بسیار بلندی در حال قرارگیری است.
قطعا بالاتنه بزرگتری را برای ایجاد هماهنگی بیشتر در دید انسان وقتی که از پایین به آن نگریسته می شود می طلبد.
نقاش سبک روکوکو، تیه پولو (Tiepolo) شاهکار های قابل توجهی را در نقاشی های فرسک (Fresco) با به کارگیری این کاربرد در تناسب بوجود آورده است.

3. کاربرد تراز قیاس در مجسمه سازی

به این معنا که به ابعاد و اندازه های مجسمه در قیاس با اطرافش هماهنگ باشد.
با دقایقی قدم زدن در اطراف یک کلیسای مربوط به دوره گوتیک در اروپا و دیدن مجسمه های متنوع بکار برده شده در درگاه، سردر و سطوح دیگر
می توان درک عمیق تری از کاربرد قیاس را در مجسمه ها داشت.
همچنین، برخی از گروهای مجسمه ها ، که در توصیف صحنه های انجیل استفاده می شوند،
می تواند ابعاد بزرگتری یا کوچکتری را اختصاص داده باشند به طور مثال مریم با کره و حضرت مسیح در ابعاد بزرگتری به نسبت بقیه پیامبران و حوریان ساخته می شده اند.

4-کاربرد اتصالات در مجسمه سازی

بدین معنا که چگونه پیکره ها و یا دیگر اشکال در مجسمه سازی به یکدیگر متصل می شوند.
حال چگونه اعضای بدن به صورت جداگانه به یکدیگر متصل می شوند
یا اینکه چگونه هر کدام از اجزا در اعضای بدن به هم ملحق می شوند.
آگوست رودن Auguste Rodn (1917-1840) مجسمه ساز فرانسوی بر خلاف هنرمندان کلاسیک یونان
مانند (Polyklitus) پولیکایتوس و یا هنرمندان عصر رنسانس که علاقه خاصی به واحدهای منفک یک شکل خاص و الحاق آنها به یکدیگر داشتند،
از سبک امپرسیون در آثارش به وفور استفاده کرده است.

5-کاربرد تعادل در مجسمه سازی

در مجسمه های انسانی ، تعادل بر دو اصل استوار می باشد:

حجم مجسمه (پایدار) باشد بدین معنا که اگر پیکره در حالت خمیده و یا قرار گرفته بر چهار دست و پا باشد براحتی قابل ساخت باشد.
این بدین معناست که اگر پیکره در حالت ایستاده باشد و خصوصا به جلو یا به عقب متمایل باشد، کار هنرمند کمی سخت تر خواهد شد.
اگر به صورت طبیعی مجسمه به واسطه نوع حرکت و خمش، پایداری لازم را ندارد، از اهرم و یا پایه برای آن استفاده می شود.
از لحاظ ترکیب بندی و مجسمه باید حس تعادل را در پویایی و یا ایستایی به ببننده بدهد.

انواع و اقسام مجسمه

اشکال متداول مجسمه به دو صورت :

مجسمه (که اطراف آنرا فضا محاط کرده)
نقش بر جسته (که نقوش بر پیش زمینه ای قرار دارند) می باشند.

تقسیم بندی مجسمه براساس موضوع آن نیز می تواند باشد:

مجسمه ایستا: همانند دو اثر (داوید) که توسط دوناتلود میکل آنژ ساخته شده اند
که معمولا به صورت 3 بعدی از کل بدن و صورت می باشد.
نیم تنه (Bust): که معمولا سر و گردن و شانه ها را تصویر می کند.
همانند نیم تنه جرج واشنگتن (1788) که توسط جین – آنتونی هودون ساخته شده.

مواد مورد استفاده در مجسمه سازی

تقریبا هر ماده ای که قابلیت شکل پذیری به صورت سه بعدی را داشته باشد می تواند در مجسمه سازی بکار برده شود.
اما تعدادی از مواد نظیر سنگ مرمر، چوب، سفال، فلزات (برنز)، عاج و گچ هستند
که از دوره ما قبل تاریخ تا به امروز در میان مجسمه سازان از محبوبیت بسیاری برخوردارند.
در نتیجه، در طول تاریخ مجسمه سازی، مجسمه ها از 4 طریق خلق میشوند.

حجاری یا تراش سنگ (Stone Carving)
تراش چوب (Wood Carving)
ریخته گری برنز (Bronze Caoting)
پخت سفال

امروزه رشته مجسمه سازی را می توان با متریال های مختلفی انجام داد از جمله :

مجسمه سازی با گِل
مجسمه سازی با خمیر مجسمه سازی
مجسمه سازی با گچ
مجسمه سازی با برنز و سایر فلزات ( مرحله بعد از ساخت ، که ریخته گری انجام می شود )
مجسمه سازی با فایبر
مجسمه سازی با رزین
مجسمه سازی با پاپیه ماشه
مجسمه سازی با خمیر چینی
مجسمه سازی با سنگ
مجسمه سازی با چوب
مجسمه سازی با نان و شیرینی
مجسمه سازی با شن های کنار ساحل
مجسمه سازي با یخ و …

مجسمه سازی با یشم

بهترین نوع ساخت مجسمه های یشم در چین یافت می شوند
که نوعی تخصص به شمار می آید این هنر از دوره نوسنگی به جای مانده است.
دو نوع سنگ یشم به نام های نفریت Nephrite و جیدیت Jadeite در ساخت مجسمه بسیار حائز اهمیت هستند.
دیدگاه چنین ها به سنگ پشم خواص ویژگی های متفاوتی را شامل می شوند . نظیر: خلوص و پاکی – زیبایی – جاودانگی.
مجسمه های ساخته شده از یشم به خاطر نورانی بودن و شفافیت رنگها و سایه های شان بسیار محبوبیت دادند.

مجسمه های چوبی

مجسمه های چوبی از قدیمی ترین انواع مجسمه به شمار می روند.
این نوع ماده- چوب – که بیشتر در ابعاد کوچک مجسمه ها کاربرد دارد،
از دوره ماقبل تاریخ تا اویل دوره مسیحیت کاربرد داشته است.
برای مثال می توان به مجسمه طلا کاری شده چوب بلوط به صورت صلیب در کلیسای جامع کلن اشاره کرد.
دوران طلایی استفاده از چوب در مجسمه ها در غرب، به آلمان و اواخر سده میانه می رسد.

از هنرمندان بسیار معروف آن دوره می توان به (فیت اشتاس) و (یتلمن) اشاره کرد.
بعدها در عصر باروک، چوب توسط لایه ای از گچ پوشیده و نقاشی می شد.
این نوع آثار مهم از هنر مصر باستان بود از جمله هنرمندان بزرگ مجسمه ساز با چوب می توان (هنری مور) Henry Moore اثر معروف: پیکو لمیده Reclining Figure(1936)

مجسمه سازی برنزی

مجسمه سازی با ماده برنز، روند پیچیده ای را داراست که به صورت مستقل در چین، امریکای جنوبی و مصر رشد یافت.
ریخته گری برنزی از ابتدا نیاز به شکل اجرا شده طرح از جنس گل، گچ و یا موم دارد.
که بعدا، بعد از اینکه برنز ذوب شده در قالب ریخته می شود و خارج می شوند.
در دوره رنسانس فن خاصی از ریخته گری برنز شکل گرفت که در طی آن ابتدا نمونه مومی اثر درست می شد
و سپس قالبی نرم از جنس لاستیک از آن گرفته می شد و درون آن با موم یا پارافین پر می شد.

سپس این قالب با ماده ای مانند گل رس که ضد حرارت است محاط می شد و به کل آن حرارت داده می شد
که در طی آن پارافین یا موم ذوب شده و به جای آن برنز مایع در دمای 1200 درجه،
در داخل قالب ریخته می شد و پس از سرد شدن مجسمه شکل می گرفت.
این تکنیک در افریقا بسیار مورد کاربرد بوده است.

مجسمه های برنزی بسیار معروفی بر جای مانده اند که در زیر به شرح آن پرداخته می شود:

دختر رقصنده :مجسمه برنزی مربوط به حدود 2500 قبل از میلاد – از تمدن هاراپان در هند.
ذخائر پلاک های برنزی و مجسمه های برنزی یافت شده از حوضچه رودخانه زرد در چین مرکزی که به دوره شانگ بر می گردند.
دروازه های بهشت (Gates Of Paradie) خالق : لوزنرو گمیبرتی(Lorenzo Ghiberti)
دروازه های جهنم (Gates Of Hell)خالق: آگوست رودن
مرد پیاده (Walking Man I) خالق : جاکومتی (Giacometti)

مجسمه سفالی

ساخت مجسمه های سفالین که از دوره پارینه سنگی شروع شد یکی از محبوب ترین انواع مجسمه هستند،
چرا که گل رس بسیار شکل پذیرست همچنین ارزان بودن و سبکی و پایداری آن از جمله خصوصیات حائز اهمیت این ماده است.
از گل رس نه تنها برای ساخت فرم هایی که بعدها از روی آن، قالب گرفته می شود استفاده می شود
بلکه برای ساخت مجسمه های کامل سفالینی هم استفاده می شود.
از اولین انواع مجسمه های سفالین می توان مجسمه ونوس دولنی را نام برد که مربوط به حدود 26000 تا 24000 سال ق.م می باشد.
پیکره ای از جنس سرامیک بوده و در جمهوری چک یافت شده است.

مجسمه های سنگی

مجسمه سنگی که به نظر میرسد قدیمی ترین مجسمه های ساختمانی درتزئین خارجی بناها بوده اند، در دوره نوسنگی بسیار رایج بودند.
از نمونه های آثار ارزشمند آن می توان به مجسمه سنگ بازالت به نام (ونوس برکات رام)
که مربوط به حدود 230،000 سال قبل از میلاد مسیح می باشد
و مجسمه کوارتز به نام ونوس تن تن مربوط به حدود 200،000 سال قبل از میلاد مسیح و یا حتی قدیمی تر اشاره کرد
از آن پس، می توان در میان حجم های سنگی به سری ستونهای فیگوراتیو و نقوش تزئینی بدنه خارجی کلیساهای جامع گوتیک اروپا اشاره کرد.
نمونه های این بناهای مذهبی، کلیسای شارتر، نوتردام آمن، ریمز و کلن (همگی مربوط به 1300-1150 میلادی) اشاره کرد.
در استفاده از سنگ در مجسمه سازی با 3 گروه اصلی سنگها مواجه می شویم:

گروه ایگنوس یا آتشین (Igneous) مانند سنگ گرافیک
گروه سنگهای رسوبی (Sedimentary)نظیر سنگ ماسه ای
گروه سنگ های متامورفیک نظیر سنگ مرمر

از سنگ مرمر ایتالیایی در هنر روم باستان و رسانس توسط هنرمندانی نظیر دوناتلو و میکل آنژ استفاده می شد،
اما در یونان از سنگ مرمر خاصی که در اطراف آتن یافت می شد در ساخت پارتنون استفاده میشد.
مجسمه های ایرلندی در اواخر سده میانه از گرانیت ساخته می شدند.

برترین نمونه های مجسمه مرمرین به شرح زیر می باشند:

ونوس میلو (Venus de Milo) خالق : آلکزاندروس Alexandros
لائوکون و و پسران (Laocoon And His Sons)
پیتا (Pieta) (99-1497) توسط میکل آنژ
داوید (David)
شادی مادام ترها (Ecstasy of St Teresa) خالق : برنینی – هنرمند سبک باروک
بوسه (The Kiss) خالق : آگوست رودن

مواد دیگر مورد استفاده در ساخت مجسمه

از دیگر مواد استفاده شده در مجسمه سازی می توان به عاج و استخوان و صدف و سنگهای نیمه قیمتی مرجان و …نام برد.
عاج ماده ای متراکم و سخت و سفید خامه ای رنگ است که در پستانداران رشد کرد.
برای سده های متوالی، از این جنس در ساخت وسایل و آلات استفاده شده در کلیساها و اماکن مبارکه استفاده می شده.
مرکز اصلی پیدایی این ماده در آفریقای شمال و هندوستان هستند.
البته از عاج شیر ماهی اقیانوس اطلس و استخوان نهنگ نیز در اوپای شمالی استفاده می شده است.

از جمله قدیمی ترین نمونه های مجسمه های عاجی و استخوان می توان به موارد زیر اشاره کرد.

ونوس کاستنکی Venus of Kostenky 22000 سال ق.م
شیر مرد هولن اشتاین Lion Man of hohlenstein Stadel

از جمله مجسمه های ساخته شده از سنگ های قیمتی می توان به مجسمه کوچک بین النهرین به نام قوچ بیشه Ram in a thicket مربوط به 2500سال ق.م ساخته شده از ورق طلا ، مس و فیروزه است.
در عصر مورن امروزی و در سده 20 میلادی، از مواد ثانویه ای نظیر بتن، فایبرگلاس، آلومینیوم ، لاستیک، پاپیه ماشه، اجزای دوچرخه، شیشه رنگی و مواد بازیافتی درساخت مجسمه استفاده می شود.

1 2

تعدادی از این مجسمه ها به شرح زیر می باشند:

خریدار جوان Young Shopper خالق: مجسمه ساز سوررآلیست امریکایی: دان ها نسون. جنس: پلی استر و فایبرگلاس. سال ساخت 1973 میلادی
برای عشق خدا For the love of god خالق: دومین هرست هنرمند پست مدرنیست Damien Hirst جنس: مجسمه انسان – پلاتین و الماس – سال ساخت :2007
تلفن خرچنگی Lobster Telephoneسال ساخت: 1936 میلادی جنس: پلاستیک، گچ نقاشی شده، ترکیب مواد
صبحانه پشمالو (Furry Breakfast) خالق: مرت اپنهایم Meret Openheim هنرمند سور آلیست.
سال ساخت 1936 میلادی. جنس فنجان. نعلبکی و قایق پوشیده شده از خز.

مجسمه سازی در قرن 20 ام :

در طول قرن 20 میلادی تعریف و مفهوم هنر مجسمه، رنگ و بوی دیگری به خود گرفت.
با رشد و توسعه انواع وسایل و ابزار و تکنولوژی روز، آثار معاصر حال در انواع مختلفی خلق می شوند،
به طوریکه دیگر نمی توان در تعریف و توضیح این هنر به سراغ همان عوامل سنتی تا قبل از دوره معاصر رفت
که تنها آنرا هنری ثابت و ساکن و فقط در حال تجسم اشیاء به طرزی خلاقانه می خواند.
هنر مجسمه سازی هم اکنون به عنوان نوعی از خلق مطرح است که روز به روز به رشد تکامل نوینی دست می یابد.

مجسمه های مربوط به قبل از قرن بیستم 4 مشخصه داشتند :

تنها گونه هنر سه بعدی بودند.
هنری نمودگرا بود ( representational )
نوعی از هنر بود که به صورت شی ء جامد تعریف شده بود که هیچ حرکتی ندارد.
مجسمه سازان در ساخت ، تنها از دو روش حکاکی و شبیه سازی بهره می بردند.

مجسمه سازی چیست ؟

ایشان یا به حک کردن مستقیم بر روی چوب و سنگ و … می پرداختند و یا با استفاده از موادی نظیر گل رس و موم و یا گچ فرم مورد نظر را می ساختند.
تمامی مدل های بکار برده شده نیز برگرفته از مجسمه های یونانی و روم باستان و مکتب کلاسیک بود.
اما امروزه دیگر این هنر تنها به نوع مواد و روش های ساخت آن محدود نمی شود.
امروزه نه تنها مجسمه سازی نمودگرا نیست بلکه بسیار تجریدی و انتزاعی بیان می شود.

مجسمه های امروزه می توانند هم جامد و ایستا باشند و هم پویا و قابل حرکت.
نه تنها می توانند مورد حکاکی قرار بگیرند و یا دچار شبیه سازی می شوند که می توان آنها را از سر هم کردن مواد مختلف و چسباندن مواد درست کرد.

پایان مقاله : مجسمه چیست ؟ مجسمه سازی چیست ؟